A. Wojna obronna 1939 roku.

1. Pogotowie Wojenne Harcerzy.

20 grudnia 1938 roku Drużynowym został ćwik Aleksander Szczepaniak (obecnie phm.), na którego relacji i wspomnieniach opiera się ten fragment uzupełnień.

W ramach Pogotowia Harcerzy Drużyna przeszła przeszkolenie w obronie przeciwgazowej i rozpoznawaniu lotniczych zagrożeń. Jeszcze w sierpniu 1939 roku, patrol Drużyny wykrył w pobliskiej miejscowości Nowosolna niemieckiego radiotelegrafistę podającego pozycje wojsk polskich (źródła: “Konspiracyjne Harcerstwo Chorągwi Łódzkiej 1939 -1945” praca zbiorowa).

Dyrekcja Szkoły Powszechnej numer 72 przy ulicy Nowomarysińskiej 1/3 (dziś Staszica 1/3), gdzie Drużyna miała swoją siedzibę, przekształciła sale kąpielowe szkoły na miejsce schronienia ludzi. Drużyna od 30. sierpnia rozpoczęła 24. godzinne dyżury w schronie oraz na wieży obserwacyjnej.

W ramach Pogotowia rozpoczęła się służba przy kopaniu rowów przeciwlotniczych w pobliskim parku Staszica. Patrole z Drużyny pełniły służbę przy wszystkich studniach wyznaczonych przez kierownictwo OPL, w obawie przed zatruwaniem wody przez niemieckich szpiegów. Wieczorne i nocne patrole kontrolowały zaciemnienie okien.

2. Wybuch wojny.

Relacja druha ćwika Aleksandra Szczepaniaka:

...“Kiedy podano przez radio wieczorem 31 sierpnia wiadomość o sytuacji i ruchu na granicy z Niemcami; przyszedł do mnie porucznik Wojska Polskiego w cywilu i przedstawił się jako członek i kierownik jednostki O.P.L. gaz., której i ja byłem członkiem w szkole i przekazał mi, bym był gotów na wezwanie przez radio jednostki, którą on dowodzi. Skierowano mnie do Czerwonego Krzyża na kurs pierwszej pomocy, lecz ja już nie czekałem na wezwanie i poszedłem do szkoły, gdzie byłem przydzielony wraz z Piotrem Kneblewskim. Nie było tu żadnej nowości, bo w szkole był już Stanisław Warmiński i Mirosław Latal.

Porucznik oprowadził nas po Centrum Sanitarnym jakim była szkoła przy ulicy Staszica 1/3. Tutaj dostaliśmy maski p-gaz, torby sanitarne i opaski na rękawy. Poprowadził nas do łaźni, gdzie prysznice miały służyć w przypadku porażenia gazem. Wskazano nam sale szkolne, które miały służyć jako szpital.

Wcześnie rano 1 września 1939 zarządziłem alarm dla starszych harcerzy, a tu stawiła się Drużyna w komplecie (40 harcerzy) i wielu starszych zuchów. Wszyscy chcieli pomagać. Zostali wykorzystani w następujących służbach:

- gońcy i łącznicy,

- obsługa telefonu,

- punkty informacyjne,

Teraz ja spałem w szkole, a właściwie w harcówce z czterema starszymi harcerzami, kierując wszystkimi służbami. Było dużo doniesień, przeprowadzaliśmy kilka rewizji w domach oraz przy udziale policji również w mieszkaniach. Zabraliśmy na punkt radia.

Dnia 6 września porucznik wyznaczył kilku młodszych harcerzy do pomocy w Centrum Sanitarnym O.P.L. gaz. Wszyscy starsi harcerze i pozostali młodsi pod komendą drugiego z kolei Drużynowego Adolfa Netzla i pana kapitana rezerwy Józefa Skiby (kierownika szkoły) wyszli w nocy w kierunku Warszawy. Zbiórka odbyła się przed domem państwa Paluch przy ulicy Mianowskiego 29 koło kotłowni. Wszyscy otrzymali od pani Paluch chleb na drogę. Młodsi harcerze na wysokości miejscowości Łagiewniki Stare, z powodu zmęczenia intensywnym marszem, wrócili z moim ojcem do Łodzi. Starsi docierają do Warszawy. Tam zostaliśmy podzieleni. Ja wraz z kilkoma łódzkimi harcerzami zostałem skierowany do Kowna i do Lwowa. Pozostali zostali przydzieleni do 360 Ochotniczego Pułku Piechoty”.

3. Obrona stolicy.

Według opracowania harcmistrza Zygmunta F. Grzelaka harcerza 20 Ł.D.H. “Harcerze łódzcy w obronie Warszawy - wrzesień 1939 rok.”:

“Wojenną służbę łódzkiego plutonu harcerskiego można podzielić na dwa etapy: służbę pomocniczą i zbrojną. Skład ilościowy plutonu właściwie nie odpowiadał normie wojskowej w czasie pokoju, a tym bardziej w czasie wojny. Było ich zaledwie około 20.

W skład plutonu wchodzili harcerze i instruktorzy z Bałut - Kręgu Starszoharcerskiego “Bałuciarzy”...

...Pluton wszedł w skład 360 Ochotniczego Pułku Obrońców Warszawy (był to okres od 10 do 12 września). ...Pluton został wcielony do I-szej kompani ochotniczej, dowodzonej przez porucznika rezerwy Jana Pietrzyka. Kompania zaś wchodziła w skład 4 batalionu...

15 - 16 września batalion został zaprzysiężony w kinie “Roma”...

W drodze powrotnej plutonem dowodził Eugeniusz Tomczyk z XIII Ł.D.H - rzy.

... Z perspektywy lat trudno dziś wymienić poszczególnych harcerzy i poszczególne obsady CKM. Niektórzy zginęli w boju, wielu już zmarło z ran lub chorób, a pamięć o nich zawodzi. Podaję więc symboliczne składy, które pamiętam:

1.CKM... taśmowy - Tadeusz Chudzik, amunicyjny - Tadeusz Piwnicki,

Bolesław Paluch.

2.CKM... taśmowy - Eugeniusz Tomczyk...

Nocą 20 na 21 września zostaliśmy przerzuceni na ul. Wilczą 1, tam zostawiliśmy sprzęt osobisty...

… W połowie drogi do fortu Czerniakowskiego, tuż przy cmentarzu Czerniakowskim pierwszy ranny, a właściwie kontuzjowany. Harcerz Eugeniusz Tomczyk padając wraz z obsługą CKM przed nadlatującym pociskiem dostaje odłamkiem ze szrapnela w nogę, a właściwie w karabin przy nodze. Karabin - kolba zostaje strzaskana, a on silnie uderzony kolbą kuleje, ale idzie dalej. Wszystkim opowiadał, iż ma takie szczęście, że kule się go nie imają. Niestety, nie sprawdziły się te słowa. W kilka dni później na pierwszej lini obrony w kierunku na Wilanów zostaje ciężko ranny w obie nogi. Phm. Eugeniusz Tomczyk zażądał zwolnienia z niemieckiego szpitala polowego - i wrócił do domu…

… Na fortach czerniakowskich zginęli bohaterską śmiercią druhowie:

Przeżyli tę zawieruchę: Tadeusz Chudzik, Tadeusz Cichecki, Mirosław Latal, Gerard Gwizdka, Edward Mokrosiński.

O innych słuch zaginął.

Na froncie armii “Prusy” walczył druh Zdzisław Fangrat.”

29 maja 1960 roku z okazji 35-lecia Drużyny w szkole przy ulicy Staszica 1/3 została odsłonięta tablica upamiętniająca 15 nazwisk poległych harcerzy Drużyny.

Jak podaje “komunikat” środowiska “Szarych Szeregów” przy Z.O. ZBOWiD w Łodzi z 29 października 1974 roku, są to wszyscy harcerze , którzy brali udział w Wojnie Obronnej.

/wypis z “komunikatu”:/

… Niektórzy z nich zginęli na szlakach walk wrześniowych w nieznanych okolicznościach np.:

- Stanisław Skowron z hufca Łódź…

…6 - Leonard Antkowiak wyw., działał w Pogotowiu Harcerskim…/dziś

wiemy, że zginął w obozie koncentracyjnym (przyp. S.)/

…8 - Henryk Baranowski wyw., działał w Pogotowiu Harcerskim…

a w miesiącu wrześniu 1939 brał udział w walkach obronnych miasta

Warszawy, w czasie których poległ. Miejsce grobu nie jest znane…

…24 - Stefan Cynk ćwik, działał w Pogotowiu Harcerskim.

Zginął w czasie wojny w bliżej nie rozpoznanych okolicznościach…

…26 - Stanisław Dałek ćwik, działał w Pogotowiu Harcerskim…

…36 - Piotr Głydziak HR, działał w Pogotowiu Harcerskim…

…81 - Mirosław Latal wyw. działał w Pogotowiu Harcerskim.

cytat..

…99 - Tadeusz Nawrocki, brał czynny udział w organizowaniu Pogotowia

Harcerskiego…

…116 - Zygmunt Perliński, wyw. działał w Pogotowiu Harcerskim…

…119 - Jerzy Pfajfer HO, działał w Pogotowiu Harcerskim…

…126 - Tadeusz Piwnicki HO, będąc w Pogotowiu Harcerskim z chwilą

wybuchu wojny przedostał się do Warszawy, gdzie zginął w przed

dzień kapitulacji stolicy…

…143 - Stanisław Skowron wyw. Organizator Pogotowia Harcerskiego.

Zginął czasie działań wojennych we wrześniu 1939 w nieznanych

okolicznościach.

Miejsce grobu jest nieznane.

…169 - Stanisław Warmiński, działał w Pogotowiu Harcerskim...

…171 - Marcin Wawrzyniak, działał w Pogotowiu Harcerskim…

…182 - Józef Wróbel, działał w Pogotowiu Harcerskim…

Cytat z pracy hm. Hieronima Michalskiego “ Łódzkie Harcerstwo 1939 - 1945”:

“Z miasta Łodzi w kierunku Warszawy m.in. wyruszyli następujący harcerze:

1. wyw. Henryk Baranowski rocznik 1920 z XIII Ł.D.H im gen. Bema. Po powrocie działał w konspiracji.

3. HO Tadeusz Chudzik rocznik 1919 z XIII Ł.D.H im gen. Bema. Po powrocie

działał w konspiracji

4. ćwik Stanisław Cynk rocznik 1920. Zginął w czasie ewakuacji wrześniowej.

11. phm. Adolf Netzel rocznik 1913… po powrocie działał w konspiracji…

12. ćwik Bolesław Paluch rocznik 1920… po powrocie działał w konspiracji…

15. HO Tadeusz Piwnicki rocznik 1920… poległ w obronie Warszawy podczas walk wrześniowych…

17. wyw. Stanisław Skowron rocznik 1916… zginął w czasie ewakuacji

wrześniowej…

19. phm. Eugeniusz Tomczyk rocznik 1917… był ciężko ranny w obronie

Warszawy. Przebywał w obozie jenieckim w Łowiczu…”

“Po powrocie do Łodzi organizacją grup konspiracyjnych zajęli się:

2. Zdzisław Fangrat - Drużynowy Zuchów zorganizował 15 harcerzy.

7. Adolf Netzel i Józef Pawliczak - Drużynowy Kręgu Starszoharcerskiego, zorganizowali z harcerzy XIII Ł.D.H im. gen. Józefa Bema największą grupę harcerzy - 25…”

Pozostali harcerze przebywający w Łodzi dołączyli do innych harcerskich grup konspiracyjnych:

“… chłopcy grupujący się przy hm. Zygmuncie Grzelaku…

…17. Bolesław Paluch rocznik 1922.

…19. Jerzy Pękaliński rocznik 1924.”

B. Okupacja.

Po powrocie z działań wojennych 1939 roku harcerze grupowali się wokół Józefa Pawliczaka. Komenda Szarych Szeregów w Łodzi zebrała grupę harcerzy z Drużyny gotowych podjąć działalność konspiracyjną. Byli to m. innymi Zdzisław Fangrat, Zygmunt Kossakowski, Marian Dałek, Aleksander Szczepaniak, Tadeusz Droździel, Antoni Grzywacz, Stanisław Sobierajski. Łącznikiem z G.K. Harcerzy Szarych Szeregów był Zygmunt Perliński, który został złapany podczas przekraczania granicy GG i osadzono go w Radogoszczy, gdzie zginął (wszyscy z XIII).

Józef Pawliczak przesłuchiwany i pobity przez Gestapo, wypuszczony, uciekł do GG. Marian Dałek wciągnął do grupy cywila - Cyrulińskiego, który złapany przez oprawców, zmaltretowany wydawał w ich ręce całą siatkę. Wielu aresztowano.

Druhowie Fangrat, Sobierajski, Cichecki, Grzywacz i Kierzkowski zdołali uciec do Generalnej Guberni. Założyciel Drużyny trafił jednak w 1943 roku na Pawiak, lecz dzięki dobrym znajomościom i z braku udowodnienia winy został wypuszczony. Druh Netzel przewodził w warszawskim wywiadzie AK.

W Łodzi młodsi harcerze brali udział w niszczeniu napisów niemieckich, zrywaniu tablic i komunikatów o działalności na frontach niemieckich, brali udział w kolportażu "Biuletynu Kujawskiego", w nasłuchu radiowym i konspiracyjnych kursach samochodowych. W okresie terroru i hitlerowskiej okupacji dh. Szczepaniak ukrywał się przez 3 lata w lesie Łagiewnickim, kilku harcerzy zginęło z rąk okupanta za działalność konspiracyjną. Zginęli w obozach koncentracyjnych i egzekucjach.

Kilku harcerzy działało w oddziałach partyzanckich. Jak pisze w monografii Hufca Łódź - Bałuty dh. hm. PL Marian Kierczuk "Działalność konspiracyjną przejawiały XIII ŁDH, 16 ŁDH. Przeprowadzono szereg akcji takich jak: pomoc jeńcom, więźniom, przesiedlonym, pomoc Żydom, kolportaż prasy podziemnej, wywieszanie flag narodowych, zrywanie flag hitlerowskich, niszczenie tablic informacyjnych o sukcesach militarnych Niemców na ul. Ogrodowej. Jedną z ciekawych akcji było prowadzenie szkolenia samochodowo - motocyklowego dla harcerzy XIII i 16 ŁDH. Kursy te prowadził inż. Józef Jędrys, była to jedna z form szkolenia wojskowego prowadzonego w "Szarych Szeregach".

W czasie działań wojennych w 1943r. ginie śmiercią lotnika dh HR Piotr Głydziak. Na początku okupacji hitlerowskiej w Łodzi, gdy ZHP przeszło do konspiracji - pierwszym komendantem podziemnego harcerstwa został dh. phm. Józef Pawliczak dotychczasowy przewodniczący Kręgu Starszoharcerskiego "Bałuciarzy" im. Stefana Żeromskiego. Po nim funkcję tę przejął dh. Dominik Patora.